Ποιο είναι το "ψυχολογικό τίμημα" της μετανάστευσης;
Όπως κάθε μεγάλη αλλαγή, έτσι και η μετανάστευση μπορεί να προκαλέσει έντονα – και συχνά αρνητικά – συναισθήματα στο άτομο. Ακόμη κι όταν είναι μια συνειδητή επιλογή, που συνοδεύεται από θετικές προσδοκίες και τη χαρά μιας νέας αρχής, δεν παύει να κουβαλά μαζί της και το βάρος της απώλειας. Ο μετανάστης αφήνει πίσω του φίλους, συγγενείς, τη γλώσσα του, τις παρέες και τον τρόπο ζωής που είχε συνηθίσει. Είναι σαν να κλείνει μια πόρτα σε έναν οικείο κόσμο και να ανοίγει μια άλλη, άγνωστη, γεμάτη προκλήσεις.
Η απώλεια αυτή συχνά συνοδεύεται από συναισθήματα λύπης, νοσταλγίας, ενοχών και άγχους. Ο άνθρωπος μπορεί να νιώθει ότι «πρόδωσε» όσους άφησε πίσω ή ότι δεν ανήκει πια πουθενά. Και ενώ παλεύει με αυτά τα συναισθήματα, αρχίζει να συνειδητοποιεί πως δεν είναι μόνο όσα άφησε πίσω, αλλά και όσα καλείται να αντιμετωπίσει μπροστά του που τον δυσκολεύουν.
Ένα από τα πιο κρίσιμα ζητήματα που αναδύονται σε αυτήν τη φάση είναι η σύγχυση ταυτότητας. Ο μετανάστης καλείται να αναρωτηθεί ξανά ποιος είναι: Ως άτομο, ως σύντροφος, ως γονιός, αλλά και ως επαγγελματίας. Μέσα σε ένα νέο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο, όπου οι αξίες, οι κανόνες και οι προσδοκίες είναι διαφορετικές, μπορεί να νιώσει ότι χάνει το σταθερό έδαφος κάτω από τα πόδια του. Για να καταφέρει να ενταχθεί ομαλά, χρειάζεται να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του και να επαναπροσδιορίσει τον ρόλο του στη νέα πραγματικότητα.
Η διαχείριση όλων αυτών – της απώλειας, των νέων συναισθημάτων και του επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας – απαιτεί χρόνο και συνειδητή προσπάθεια. Δεν υπάρχει συγκεκριμένο «ρολόι» για όλους· ο καθένας το βιώνει με τον δικό του ρυθμό. Ο χρόνος αυτός εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: Την προσωπικότητα του ατόμου, τον βαθμό προετοιμασίας πριν από τη μετανάστευση, αλλά και το υποστηρικτικό δίκτυο που διαθέτει, είτε στη χώρα καταγωγής είτε στη χώρα υποδοχής.
Οι προκλήσεις δεν σταματούν
Η μετανάστευση αποτελεί μια βαθιά αλλαγή στη ζωή του ατόμου, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στο ψυχολογικό επίπεδο. Ο απόδημος καλείται να διαχειριστεί προκλήσεις και σε άλλους κρίσιμους τομείς, που καθορίζουν την ποιότητα της ζωής του και την επιτυχία της ενσωμάτωσής του στη νέα χώρα. Δύο από τους σημαντικότερους είναι οι κοινωνικοπολιτικές και οι οικονομικές αλλαγές.
Κοινωνικοπολιτικές αλλαγές
Η ομαλή προσαρμογή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κοινωνικό και πολιτικό κλίμα της χώρας υποδοχής. Σε κοινωνίες που ενισχύουν την πολυπολιτισμικότητα και αγκαλιάζουν τη διαφορετικότητα, ο μετανάστης βρίσκει ένα πιο ευνοϊκό περιβάλλον για να χτίσει τη νέα του ζωή. Αντίθετα, σε χώρες όπου επικρατούν εχθρικές ή προκατειλημμένες στάσεις, μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με απομόνωση ή περιθωριοποίηση.
Η προσαρμογή απαιτεί επίσης ενεργό συμμετοχή: Δημιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων, εκμάθηση της γλώσσας και ένταξη στους θεσμούς της χώρας υποδοχής. Πάνω απ’ όλα, χρειάζεται να κατανοήσει την κουλτούρα και τις αξίες της νέας κοινωνίας, ώστε να μπορέσει να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του και να ενσωματωθεί ουσιαστικά. Αυτός ο πολιτισμικός «διάλογος» δεν σημαίνει απώλεια της ταυτότητας, αλλά έναν δημιουργικό συνδυασμό στοιχείων από τις δύο κουλτούρες.
Οικονομικές αλλαγές
Η οικονομική διάσταση είναι ίσως από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για έναν απόδημο. Αν και οι περισσότεροι μεταναστεύουν με στόχο μια καλύτερη ζωή και, κατ’ επέκταση, έναν υψηλότερο μισθό, αυτό δεν είναι πάντα δεδομένο. Για να μπορέσει να πετύχει επαγγελματικά, το άτομο χρειάζεται να έχει προετοιμαστεί κατάλληλα: Να εξασφαλίσει ότι τα πτυχία, οι πιστοποιήσεις και η επαγγελματική του εμπειρία θα αναγνωριστούν στη νέα αγορά εργασίας. Μόνο έτσι μπορεί να διεκδικήσει θέσεις και αμοιβές ισάξιες ή καλύτερες από αυτές που είχε στη χώρα καταγωγής.
Αν αυτή η αναγνώριση δεν επιτευχθεί, υπάρχει ο κίνδυνος υποβάθμισης τόσο του επαγγελματικού status όσο και της οικονομικής του κατάστασης. Μια τέτοια εξέλιξη μπορεί να προκαλέσει έντονο άγχος και απογοήτευση, επιβαρύνοντας περαιτέρω την ήδη δύσκολη περίοδο προσαρμογής.
Δείτε το Podcast για τo ψυχολογικό τίμημα και τις προκλ΄ήσεις της Μετανάστευσης
Η αξία της προετοιμασίας
Για όλους τους παραπάνω λόγους, η σωστή προετοιμασία πριν από τη μετανάστευση είναι καθοριστικής σημασίας. Το άτομο χρειάζεται να μελετήσει εκ των προτέρων την κουλτούρα και την αγορά εργασίας της χώρας προορισμού, αλλά και να προετοιμαστεί ψυχολογικά για τις αλλαγές που θα αντιμετωπίσει. Εξίσου σημαντικό είναι να διατηρήσει ένα υποστηρικτικό δίκτυο από τους ανθρώπους που αφήνει πίσω του. Μια συζήτηση, ένα τηλεφώνημα ή μια διαδικτυακή επικοινωνία μπορούν να λειτουργήσουν ως σημαντική πηγή δύναμης και στήριξης σε αυτή τη μεταβατική περίοδο.
Οι προκλήσεις για την οικογένεια και τα παιδιά
Η απόφαση μιας οικογένειας να μεταναστεύσει στο εξωτερικό δεν αφορά μόνο τον εργαζόμενο που βρίσκει δουλειά, αλλά επηρεάζει όλα τα μέλη: τον/τη σύζυγο και τα παιδιά. Η εμπειρία της μετανάστευσης μπορεί να αποδειχθεί πλούσια σε ευκαιρίες, αλλά φέρνει και πολλές δυσκολίες που, αν δεν αντιμετωπιστούν σωστά, μπορούν να διαταράξουν τη συνοχή της οικογένειας.
Ο σύντροφος και η οικογένεια
Συχνά ο/η σύντροφος αφήνει πίσω του/της την καριέρα και τον επαγγελματικό του/της ρόλο. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια ταυτότητας, σε αίσθημα απομόνωσης και, σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμη και σε ένταση στη σχέση του ζευγαριού. Δεν είναι σπάνιο, σύμφωνα με έρευνες, η μετανάστευση να δοκιμάζει τους γάμους, ειδικά όταν υπάρχουν ήδη δυσκολίες στη σχέση.
Εκτός από τον γάμο, αλλάζει όλη η καθημερινότητα: Νέο σπίτι, νέα γλώσσα, νέοι θεσμοί (π.χ. σχολεία, δημόσιες υπηρεσίες). Αυτές οι αλλαγές συχνά δημιουργούν ανασφάλεια και στρες σε όλα τα μέλη της οικογένειας.
Η συνοχή της οικογένειας είναι πολύ σημαντική σε αυτή τη φάση. Όταν γονείς και παιδιά συζητούν ανοιχτά για όσα αντιμετωπίζουν, παίρνουν όλοι μαζί αποφάσεις και υπάρχει αμοιβαία ενθάρρυνση και χιούμορ, τότε η προσαρμογή γίνεται πιο ομαλά.
Οι προκλήσεις για τα παιδιά
Για τα παιδιά η μετανάστευση είναι μια από τις μεγαλύτερες αλλαγές στη ζωή τους. Μπορεί να βιώσουν:
Απώλειες: εγκαταλείπουν το σπίτι, το σχολείο, τους φίλους τους.
Συχνές αλλαγές: νέο σχολείο, νέα γλώσσα, νέοι φίλοι. Αυτό δημιουργεί συχνά αίσθημα αστάθειας και αποχωρισμού.
Σύγχυση ταυτότητας: αναρωτιούνται «πού ανήκω;». Οι διαφορετικές κουλτούρες συχνά έχουν διαφορετικές προσδοκίες· για παράδειγμα, σε μια χώρα μπορεί να κυριαρχεί η αντίληψη ότι «τα αγόρια δεν κλαίνε», ενώ σε άλλη να ενθαρρύνεται η ανοιχτή έκφραση συναισθημάτων.
Αυτά τα παιδιά, τα λεγόμενα Third Culture Kids, μεγαλώνουν ανάμεσα σε τρεις κουλτούρες: της οικογένειας, της χώρας καταγωγής και της χώρας υποδοχής. Αυτό μπορεί να τους προκαλεί σύγχυση, αλλά ταυτόχρονα τους χαρίζει πολύτιμα εφόδια: Γίνονται πιο ανθεκτικά, πιο ευέλικτα και αναπτύσσουν διαπολιτισμικές δεξιότητες που τα βοηθούν αργότερα στη ζωή.
Πως μπορεί να διευκολυνθεί η προσαρμογή;
Υπάρχουν πρακτικοί τρόποι να βοηθηθούν οικογένειες και παιδιά:
Ασφαλής δεσμός: Όταν οι γονείς έχουν καλή σχέση μεταξύ τους και με τα παιδιά, δημιουργείται ένα σταθερό «καταφύγιο» που μειώνει το άγχος.
Ανοιχτή επικοινωνία: Συζητήσεις γύρω από το οικογενειακό τραπέζι, όπου όλα τα μέλη μοιράζονται σκέψεις και συναισθήματα, βοηθούν τα παιδιά να κατανοήσουν και να διαχειριστούν όσα βιώνουν.
Θετική στάση των γονέων: Τα παιδιά παρατηρούν τους γονείς τους. Αν εκείνοι δείχνουν ανθεκτικότητα και αντιμετωπίζουν με θετική διάθεση την αλλαγή, το ίδιο κάνουν και τα παιδιά.
Επαφή με δίκτυα υποστήριξης: Σχολεία, σύλλογοι, κοινότητες μεταναστών, αλλά και η διατήρηση επαφής με συγγενείς και φίλους από την πατρίδα, λειτουργούν ως «δίχτυ ασφαλείας».
Ψυχολογική υποστήριξη: Σε κάποιες περιπτώσεις είναι πολύτιμη η συμβουλευτική υποστήριξη για να διαχειριστεί η οικογένεια το στρες και την προσαρμογή.
Η αξία των κοινοτήτων μεταναστών
Όταν μια οικογένεια μεταναστεύει, η προσαρμογή δεν εξαρτάται μόνο από τις δικές της δυνάμεις, αλλά και από το περιβάλλον γύρω της. Σε αυτό το περιβάλλον σημαντικό ρόλο παίζουν οι κοινότητες μεταναστών – δηλαδή οι ομάδες ανθρώπων από την ίδια χώρα που ζουν ήδη στον τόπο υποδοχής. Αυτές οι κοινότητες λειτουργούν σαν «δίχτυ ασφαλείας», προσφέροντας συντροφιά, αίσθηση οικειότητας και πρακτική βοήθεια στην καθημερινότητα.
Οι κοινότητες είναι σημαντικές γιατί παρέχουν:
- Συναισθηματική στήριξη: Μια οικογένεια που μόλις έφτασε μπορεί να νιώσει έντονη μοναξιά. Η γνωριμία με άλλους συμπατριώτες βοηθά ώστε να μην αισθάνονται «χαμένοι» σε μια ξένη χώρα.
- Γλώσσα και κουλτούρα: Τα παιδιά και οι γονείς μπορούν να συνεχίσουν να μιλάνε τη μητρική τους γλώσσα, να γιορτάζουν παραδόσεις και να διατηρούν κομμάτια της ταυτότητάς τους. Αυτό τους δίνει σταθερότητα σε μια περίοδο μεγάλων αλλαγών.
- Πρακτική βοήθεια: Συμβουλές για το σχολείο, για τις υπηρεσίες, για την αγορά εργασίας ή ακόμα και οδηγίες για συγκεκριμένα καταστήματα.
Οι κίνδυνοι της απομόνωσης
Αν όμως η οικογένεια μείνει μόνο μέσα στην κοινότητα των συμπατριωτών της και δεν ανοίξει προς την κοινωνία υποδοχής, τότε μπορεί να εγκλωβιστεί σε έναν κύκλο απομόνωσης. Αυτό ονομάζεται «διαχωρισμός» (separation) και συχνά οδηγεί σε δυσκολίες προσαρμογής και σε περιορισμένες ευκαιρίες για τα παιδιά και τους γονείς.
Η ισορροπία με την κοινωνία υποδοχής
Η έρευνα δείχνει ότι η καλύτερη στρατηγική προσαρμογής είναι η ένταξη (integration): Να διατηρεί το άτομο στοιχεία της δικής του κουλτούρας, αλλά ταυτόχρονα να συμμετέχει ενεργά στη νέα κοινωνία.
Αυτό σημαίνει:
- Τα παιδιά να κάνουν φίλους και από την κοινότητα των Ελλήνων αλλά και από το σχολείο της νέας χώρας.
- Οι γονείς να κρατούν την ελληνική γλώσσα στο σπίτι, αλλά να μαθαίνουν και να χρησιμοποιούν τη γλώσσα της χώρας όπου ζουν.
- Η οικογένεια να συμμετέχει σε γιορτές, εκδηλώσεις και θεσμούς της κοινωνίας υποδοχής, δείχνοντας ανοιχτότητα και διάθεση συνεργασίας.
Τι κερδίζει η οικογένεια από αυτή την ισορροπία;
- Διπλό δίκτυο στήριξης: Έχει και την κοινότητα των συμπατριωτών και το καινούργιο κοινωνικό περιβάλλον.
- Καλύτερη ψυχική υγεία: Όσοι εντάσσονται σε δύο πολιτισμούς ταυτόχρονα έχουν λιγότερο άγχος και καλύτερη προσαρμογή μακροπρόθεσμα.
- Οφέλη για τα παιδιά: Μαθαίνουν να κινούνται με ευκολία σε διαφορετικά περιβάλλοντα, να είναι πιο ανοιχτά και ανθεκτικά. Αυτές οι δεξιότητες τα βοηθούν αργότερα στη ζωή τους.
Η σημασία της πολιτισμικής απόστασης
Η πολιτισμική απόσταση, δηλαδή οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις αξίες, τα ήθη, τη γλώσσα, τις παραδόσεις και τον τρόπο ζωής δύο χωρών, παίζει καθοριστικό ρόλο στην προσαρμογή μετά τη μετανάστευση. Όσο πιο μεγάλες είναι οι διαφορές, τόσο πιο απαιτητική γίνεται η διαδικασία της ένταξης στο νέο περιβάλλον.
Όταν οι διαφορές είναι μικρές, το άτομο και η οικογένεια συνήθως προσαρμόζονται πιο γρήγορα και με λιγότερες εντάσεις. Όταν όμως είναι μεγάλες, αυξάνεται το στρες και μπορεί να εμφανιστούν προβλήματα όπως άγχος, απομόνωση ή ακόμα και συγκρούσεις. Με άλλα λόγια, όσο πιο «ξένο» φαντάζει το νέο περιβάλλον, τόσο πιο έντονα είναι τα εμπόδια που καλούνται να ξεπεράσουν και το άτομο και τα μέλη της οικογένειας.
Για το άτομο
Ο μετανάστης χρειάζεται να μάθει νέους κανόνες επικοινωνίας και συμπεριφοράς, να προσαρμοστεί σε διαφορετικά επαγγελματικά πρότυπα και να βρει ξανά τον ρόλο του μέσα στην κοινωνία. Η μεγάλη πολιτισμική απόσταση μπορεί να τον κάνει να αισθάνεται ότι χάνει την ταυτότητά του ή ότι δεν είναι «αρκετά καλός» για το νέο περιβάλλον.
Για την οικογένεια
Η οικογένεια αντιμετωπίζει διπλή πρόκληση: Αφενός να προσαρμοστούν οι γονείς στη νέα κοινωνία, αφετέρου να στηρίξουν τα παιδιά τους. Τα παιδιά, ειδικά, βιώνουν συχνά σύγχυση γύρω από την ταυτότητά τους, καθώς έρχονται αντιμέτωπα με διαφορετικές κοινωνικές προσδοκίες, νέες γλώσσες και σχολικά περιβάλλοντα.
Τα στάδια προσαρμογής στη νέα χώρα
Η προσαρμογή ενός ατόμου ή μιας οικογένειας —και ειδικά των παιδιών— όταν μεταναστεύει, δεν γίνεται από τη μια μέρα στην άλλη. Είναι μια διαδικασία που περνάει από στάδια, με διάρκεια που διαφέρει από άτομο σε άτομο, αλλά υπάρχουν κάποια κοινά μοτίβα.
1ο Στάδιο: Ενθουσιασμός & περιέργεια
Για την οικογένεια
Στην αρχή, πολλά μέλη της οικογένειας ζουν τον λεγόμενο “μήνα του μέλιτος”. Υπάρχει ενθουσιασμός για τη νέα χώρα, περιέργεια για τις καινούργιες εμπειρίες, θετική διάθεση για εξερεύνηση. Τα παιδιά μπορεί να χαίρονται με το νέο σχολείο ή τη διαφορετική καθημερινότητα, ενώ οι γονείς νιώθουν περήφανοι που “ξεκινούν από την αρχή”. Όμως, αυτό το στάδιο κρατάει συνήθως λίγο — μερικές εβδομάδες έως λίγους μήνες.
Για το άτομο
Ο άνθρωπος που μεταναστεύει μόνος συχνά νιώθει ένα αίσθημα ελευθερίας και περιπέτειας. Όλα είναι καινούργια και συναρπαστικά. Μπορεί να απολαμβάνει την ανακάλυψη νέων συνηθειών και την αίσθηση ότι “ξεκινάει από το μηδέν”. Ωστόσο, όπως και στην οικογένεια, αυτός ο ενθουσιασμός δεν κρατά πολύ.
2ο Στάδιο: Το σοκ και η δυσκολία
Για την οικογένεια
Μετά τον αρχικό ενθουσιασμό, αρχίζουν να φαίνονται οι πραγματικές δυσκολίες. Η γλώσσα, οι διαφορετικοί κανόνες, οι άγνωστες συνήθειες. Η οικογένεια συχνά νιώθει ξένη και οι μικρές καθημερινές προκλήσεις —όπως ένα ραντεβού σε δημόσια υπηρεσία ή η επικοινωνία με τους δασκάλους— μπορεί να φαντάζουν βουνό.
Σε αυτό το στάδιο συχνά εμφανίζονται άγχος, μοναξιά, αίσθημα απομόνωσης. Τα παιδιά μπορεί να δυσκολεύονται να κάνουν φίλους ή να εκφραστούν στο σχολείο, ενώ οι γονείς νιώθουν ότι κουβαλούν την ευθύνη για όλη την οικογένεια. Αυτό το στάδιο διαρκεί συνήθως 6 μήνες.
Για το άτομο
Ο άνθρωπος που είναι μόνος του μπορεί να βιώσει πιο έντονα το αίσθημα της μοναξιάς. Δεν έχει δίπλα του άμεσα αγαπημένα πρόσωπα και καλείται να διαχειριστεί κάθε δυσκολία μόνος: Από μια γραφειοκρατική διαδικασία μέχρι ένα τα ψώνια στο σούπερ μάρκετ. Συχνά αυτό φέρνει άγχος, θλίψη και αίσθημα αποξένωσης.
Αυτές οι μικρές, καθημερινές δοκιμασίες, όταν συσσωρεύονται, μπορεί να εντείνουν το βάρος της μοναξιάς και να επηρεάσουν την ψυχική ανθεκτικότητα του ατόμου.
Όταν το άγχος και η θλίψη παρατείνονται για μεγάλο χρονικό διάστημα, υπάρχει κίνδυνος να εξελιχθούν σε ψυχικές διαταραχές.
3ο Στάδιο: Η σταδιακή εξοικείωση
Για την οικογένεια
Με τον καιρό, και όσο περνούν μήνες, η οικογένεια αρχίζει να “μαθαίνει το σύστημα”. Οι γονείς κατανοούν καλύτερα πώς λειτουργεί η κοινωνία, αναπτύσσουν νέες δεξιότητες (π.χ. γλωσσικές), ενώ τα παιδιά βρίσκουν τον ρυθμό τους στο σχολείο. Σταδιακά δημιουργούνται νέες φιλίες, μπαίνουν συνήθειες που φέρνουν αίσθημα σταθερότητας.
Σταδιακά, διαμορφώνουν πιο ξεκάθαρα την ταυτότητά τους, τόσο ως μέλη της οικογένειας όσο και ως ενεργά μέλη της νέας κοινωνίας. Σε συνδυασμό με την εξοικείωση στο “νέο σύστημα”, αυτή η διαδικασία καλλιεργεί μια εσωτερική ισορροπία. Έτσι, τα μέλη της οικογένειας αρχίζουν να αισθάνονται ότι πραγματικά ανήκουν κάπου, ακόμη κι αν η νοσταλγία για την πατρίδα παραμένει.
Για το άτομο
Ο άνθρωπος που ζει μόνος του σταδιακά αποκτά ρουτίνα. Μαθαίνει πώς λειτουργούν οι υπηρεσίες, συνηθίζει το νέο εργασιακό περιβάλλον, αποκτά σταθερές φιλίες ή γνωριμίες κι αισθάνεται λιγότερο χαμένος. Αυτό το στάδιο φέρνει ανακούφιση και αίσθηση προόδου, παρότι η νοσταλγία για την πατρίδα παραμένει.
Σε αυτό το στάδιο έχει προσδιορίσει σε σημαντικό βαθμό τη νέα του ταυτότητα. Μπορεί να απαντήσει πιο καθαρά στις ερωτήσεις: “Ποιος είμαι;”, “τι με έφερε εδώ που είμαι;”, καθώς και “που σκοπεύω να πάω στο μέλλον;“
4ο Στάδιο: Η μακροπρόθεσμη προσαρμογή
Μετά από 1–2 χρόνια, οι περισσότεροι άνθρωποι καταφέρνουν να βρουν μια ισορροπία ανάμεσα στη νέα και την παλιά τους κουλτούρα. Ορισμένοι υιοθετούν πλήρως τα στοιχεία της νέας κοινωνίας, άλλοι διατηρούν έντονα την παλιά τους ταυτότητα, ενώ οι περισσότεροι ζουν “ανάμεσα στα δύο”.
Η προσαρμογή δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν δυσκολίες, αλλά ότι πλέον η οικογένεια ή το άτομο, έχει μάθει να τις αντιμετωπίζει. Η ζωή έχει αποκτήσει ρουτίνα και αίσθηση σταθερότητας, καθώς επίσης το άτομο αλλά και η οικογένεια έχουν κατακτήσει τη “νέα” τους ταυτότητα.
Επίλογος
Η μετανάστευση είναι μια μεγάλη διαδρομή, γεμάτη προσδοκίες αλλά και δυσκολίες. Δεν είναι απλώς μια αλλαγή τόπου, αλλά μια βαθιά προσωπική και οικογενειακή εμπειρία που αγγίζει την ψυχή, την ταυτότητα και την καθημερινότητα. Ο κάθε μετανάστης κουβαλά μαζί του τον κόσμο που αφήνει πίσω και καλείται να χτίσει έναν καινούργιο, ισορροπώντας ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς.
Όσο δύσκολη κι αν φαίνεται αυτή η διαδικασία, η προσαρμογή είναι εφικτή. Με καλή προετοιμασία, ανοιχτό μυαλό, στήριξη από την οικογένεια και ενεργή συμμετοχή στη νέα κοινωνία, το άτομο και η οικογένεια μπορούν όχι μόνο να ξεπεράσουν τα εμπόδια αλλά και να ανακαλύψουν νέες πτυχές του εαυτού τους.
Στο τέλος, η μετανάστευση μπορεί να γίνει αφορμή για ανάπτυξη, ανθεκτικότητα και πλούσιες εμπειρίες. Γιατί, παρόλο που οι ρίζες μας μένουν πάντα ζωντανές, έχουμε τη δύναμη να φυτέψουμε νέους σπόρους όπου κι αν βρεθούμε.